Αναδημοσιεύση από τη “Εφημερίδα Των Συντακτών”
Χρήστος Κοτσίνης*
Ο σερ Χάλφορντ Τζ. Μακίντερ (1861 – 1947), Αγγλος γεωγράφος και ακαδημαϊκός, θεωρείται πατέρας της σύγχρονης γεωπολιτικής και γεωστρατηγικής. Στο άρθρο του «The Geographical Pivot of History»1, μιλάει για την επιρροή του γεωγραφικού χώρου στην Ιστορία: «Ο άνθρωπος και όχι η φύση έχει την πρωτοβουλία, αλλά τον έλεγχο σε μεγάλο βαθμό τον ασκεί η φύση»… Αυτή τη συνάρθρωση ανθρώπινης πρωτοβουλίας και φυσικών παραμέτρων την ονομάζει Λειτουργούσα Επιχείρηση.
Στο μεταγενέστερο «Δημοκρατικά Ιδεώδη και Πραγματικότητα»2, εξηγεί στους νικητές του Μεγάλου Πολέμου ότι η παγκόσμια επικράτηση των «Δημοκρατικών Ιδεωδών» του «ελεύθερου» κόσμου περνάει μέσα από τη γεωγραφία˙ εν προκειμένω αναπτύσσει τη θεωρία του Heartland (ως ιστορικά γενεσιουργό χώρο), την κυριαρχία στον οποίο θεωρεί απαραίτητη: «Οποιος κυβερνά την Ανατολική Ευρώπη, κυβερνά το Heartland.
Οποιος κυβερνά το Heartland, κυβερνά την πλανητική νήσο. Οποιος κυβερνά την πλανητική νήσο, κυβερνά ολόκληρο τον κόσμο». Ως πλανητική νήσο θεωρεί τον χώρο Ευρώπης, Ασίας και Αφρικής, ενώ ως Heartland θεωρεί τον χώρο που καταλαμβάνουν σήμερα περίπου η Ανατολική Ευρώπη, Ρωσία ώς τον Βερίγγειο, Μέση Ανατολή, Μογγολία.
Δεν κατηγορήθηκε τυχαία, λοιπόν, ως ιμπεριαλιστής, ενώ αργότερα εξελίσσεται σε αντισοβιετιστή, αφού φοβόταν παγκόσμια επικράτηση του κομμουνισμού μέσω του ελέγχου του Heartland. Οι μελετητές που ασπάζονται τον τρόπο σκέψης του, υποστηρίζουν πως η προσπάθεια ελέγχου του Αφγανιστάν από τις ΗΠΑ, με αποτέλεσμα τη σοβιετική εισβολή, ήταν μια τέτοια προσπάθεια. Επίσης, πολλοί υποστηρίζουν ότι η εμμονή της Δύσης να περιορίσει την επιρροή της Ρωσίας εντός των συνόρων της (ενδεικτικά οι επεμβάσεις σε Ουκρανία, Συρία) έχει να κάνει πάλι με τον έλεγχο του Heartland.
Ακόμη, κατηγορήθηκε ως φαταλιστής, μάλλον όμως αδικαιολόγητα3, αφού ο Μακίντερ απλώς υποστήριζε την όσο καλύτερη γνώση των γεωγραφικών παραμέτρων ως βασικότερη όλων για την ευόδωση των όποιων στοχεύσεων. Θεωρούσε πλέον τον άνθρωπο ικανό να «νικήσει» τη γεωγραφία, ωστόσο αυτό απαιτούσε -κατά τη γνώμη του- πολύ καλή γνώση και κατανόηση του «αντιπάλου».
Υποστήριζε πως η γεωγραφία μπορεί να νικηθεί με τη μέγιστη γνώση, φρόνηση και τον δέοντα σεβασμό στη… Λειτουργούσα Επιχείρηση, το αποτέλεσμα της συνάρθρωσης χώρου και ανθρώπινης πρωτοβουλίας -μιας διαδικασίας εν εξελίξει:
«Ας αποπειραθούμε μια λογική, συμμετρική σκέψη, αλλά πρακτικές και προσεκτικές ενέργειες, γιατί πρέπει να αντιμετωπίσουμε μια ισχυρή Λειτουργούσα Επιχείρηση. Εάν τη σταματήσετε ή τουλάχιστον επιβραδύνετε τη λειτουργία της, θα σας τιμωρήσει αδίστακτα. Εάν την αφήσετε να λειτουργεί χωρίς καθοδήγηση, θα σας οδηγήσει και πάλι στο χείλος του καταρράκτη. Δεν μπορείτε να την καθοδηγήσετε απλώς και μόνον τοποθετώντας φράχτες, επισκευάζοντας τους φράχτες αν τους ρίξει, γιατί η Λειτουργούσα Επιχείρηση αποτελείται από εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους που “διεκδικούν” την ευτυχία και θα πέσουν πάνω στους φράχτες σας σαν στρατιά τερμιτών4».
Η Λειτουργούσα Επιχείρηση του Μακίντερ -Διαλεκτική-, εφόσον έχουμε να κάνουμε με μια «[…] συμπλοκή εξελικτικών διαδικασιών, όπου τα φαινομενικά σταθερά πράγματα γεννιούνται και πεθαίνουν συνεχώς, […]5» ως γενεσιουργός αιτία της Ιστορίας -ως ροή της μεγάλης, παγκόσμιας χωροχρονικής κλίμακας- προκαλεί τρόπον τινά «μετεωρολογικά» φαινόμενα, παρόμοια με τα φυσικά στις μικρότερες, περισσότερο τοπικές κλίμακες.
Ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου δεν χρησιμοποιεί τυχαία την έννοια της όσμωσης: «Παντού συρματοπλέγματα, μ᾽αλήθεια ποιος πιστεύει πως με τα φράγματα κρατά την όσμωση του κόσμου»6. Τα σύνορα δεν είναι επ’ ουδενί αδιαπέραστες, αλλά τουλάχιστον ημιδιαπερατές μεμβράνες και, εφόσον εκατέρωθεν έχουμε μια κάποια «διαφορά δυναμικού» -διαφορά πλούτου, δημογραφική π.χ.- το φαινόμενο της όσμωσης θα συμβαίνει αυτόματα.
Οσο κι αν τα συμπτώματα του φαινομένου είναι άλλοτε ήπια και άλλοτε καταιγιστικά, στο τέλος οι διαδικασίες -για αυτό σημαντικότερες από τα αποτελέσματά τους7– θα ολοκληρώνονται και το πέρας τους θα αποκαθιστά νέες ισορροπίες. Ισορροπίες επίσης πρόσκαιρες, για τη διατήρηση των οποίων οι συντηρητικοί θα δίνουν και τη ζωή τους, μέχρι να τις πάρει σβάρνα κι αυτές μαζί με τους συντηρητικούς και τις πολιτικές τους η διελκυστίνδα της Ιστορίας.
1. Mackinder H.J., (1904) “The Geographical Pivot of History”, The Geographical Journal.
2. Μάκιντερ Χ.Τζ., (1919) «Δημοκρατικά Ιδεώδη και Πραγματικότητα», Παπαζήσης, Αθήνα, 2006.
3. Κάπλαν Ρ. Ντ., (2012) «Η Εκδίκηση της Γεωγραφίας», Μελάνι, Αθήνα, 2016.
4. Μάκιντερ Χ.Τζ., (1919) «Δημοκρατικά Ιδεώδη και Πραγματικότητα», Παπαζήσης, Αθήνα, 2006, σελ. 384.
5. Ενγκελς Φ., (1886) «Ο Λουντβιχ Φοϋερμπαχ και το τέλος της Κλασικής Γερμανικής Φιλοσοφίας», Ερατώ, Αθήνα 2004, σελ. 179.
6. Παπακωνσταντίνου Θ., «Ο Χουμαγιούν και ο Βακάρ».
7. Harvey D., «Justice, Nature and the Geography of Difference», Oxford, 1996, p.418.
* MSc, αντιπρόεδρος του Επιμελητηρίου Πρέβεζας